Хан Тәңірі-Орталық Азияның ғана емес, бүкіл әлемнің ең әдемі шыңдарының бірі. Бұл шың Орталық Тянь-Шаньда, Қазақстан, Қырғызстан және қытай шекарасындағы Тенгри-Таг жотасының құрамында, мұз басуды есептесек, биіктігі 7 010 метр өткір тетраэдрлік пирамида нысанында болады. Бұл мақалада біз адамзаттың шыңмен танысу тарихы туралы сөйлесетін боламыз, оның атауы түркі тілінен аударғанда “Аспан иесі”дегенді білдіреді.
Айналадағы таулардың үстінде жанған Хан Тәңірі шыңының ұшталған шыңы-Тянь – Шань тау бөктерінде немесе аспан тауларында тұратындар таң атқанда көретін ең бірінші нәрсе. Бір кездері бұл тау жүйесі ежелгі түркілердің өмір сүру ортасының орталығы болған. Бұл таулардың ең биік нүктесі олардың арасында ең жоғарғы құдай (Умай құдайы және төменгі Әлемнің Иесі Эрликпен бірге) және сонымен бірге оның мекендейтін жері болып саналды. Тенгриандықтар арасында Тенгри жоғарғы әлемнің илаһи басшысы болды және көптеген қызметтерді атқарды: адамдардың тағдырын анықтады, өмір сүру мерзімін өлшеді және қоғамда жоғарғы билік беруге қабілетті болды.
Фото©Shutterstock
Ежелгі халықтар Аспан таулары туралы түсінікке ие болды, бірақ көп мәлімет жоқ, дегенмен 1200 жыл бұрын Қытай шежіресі және кейінгі кезеңдегі Византиядан келген миссионерлердің жазбалары бұл шыңды түркі жерлерінен тыс жерлерде білетіндігін көрсетеді. Ежелгі Тянь-Шань туралы географиялық білімге қол жеткізу мүмкін болмады-Хан Тәңірінің баурайы тым биік және тік болып шықты. XIX ғасырдың екінші жартысы-Тянь-Шаньға отандық және шетелдік ғылыми экспедициялар жөнелтіле бастаған кез. Бірақ дайындық, жабдықтау және техникалық қабілетсіздік зерттеушілерге осы қуатты тау массивіне терең енуге мүмкіндік бермеді.
Фото©Shutterstock
Хан Тәңірі туралы алғашқы ғылыми деректерді тек ұлы орыс географы және саяхатшысы Петр Петрович Семенов-Тян-Шанскийдің 1856-1857 жылдардағы Тянь-Шаньға сапары кезінде шыңды көрген және сипаттаған материалдары деп атауға болады. 1857 жылы шыңның мұздай сұлулығына тамсанып, оңтүстіктен Ыстықкөл көлін айналып өтетін Теріскей Ала-Тоо жотасының шығыс асуынан ғалым дәл осы шың – аты аңызға айналған Хан Тәңірі Тянь-Шаньның ең биік нүктесі деп шешеді. Сонымен қатар, гидтер қырғыздар оны Кан-ЖШС деп атайды, ал қазақтар – Кан-Тау, ол күн батқан кезде мәрмәр беткейлерінің қызғылт түсуіне байланысты “Қанды тау” деп аударылады. Семенов (ол кезде ол атақты массив зерттеуінің құрметіне атаудың екінші бөлігін алған жоқ) оны картадан солтүстікке қарай 20 шақырымға жылжытып, Тянь-Шань жоталарының торабының ортасына орналастырды.
Фото©Shutterstock
Петр Семеновтың айтуынша, Тянь-Шань оған қатты әсер еткен: “біз тау өткелінің шыңына бір сағатқа жуық жеткенде, күтпеген жерден көз жұмдық. Біздің оңтүстігімізде мен көрген ең керемет тау жоталары көтерілді. Оның бәрі жоғарыдан төменге қарай қар алыптарынан тұрды, мен олардан оңға және солға қарай кем дегенде отызды санай аламын. Бұл жотаның бәрі тау шыңдары арасындағы алшақтықпен бірге еш жерде мәңгілік қар жамылғысымен жабылған. Бұл алыптардың ортасында біреуі болды, олардың арасында биіктігі бойынша күрт ерекшеленетін, асудың биіктігінен қалған шыңдардың биіктігінен екі есе асып түсетін қарлы-ақ пирамида болды… бұл Хан Тәңірі болды”.
Семенов-Тян-Шанскийдің қателігі бұл шыңның дұрыс емес атауын кеңінен таратып қана қоймады-орыс географының дәл еместігі осы таулы аймақтағы шекараның өтуі туралы көптеген пікірталастарды тудырды. Атап айтқанда, кейінірек ол 1882 жылғы Қашғар хаттамасына сәйкес Қытаймен шекараны нақтылау үшін пайдаланылды. Кейінірек, 1943 жылы Жеңіс шыңы табылғаннан кейін, Семенов-Тянь-Шанскийдің қателігін түсініп, кеңес топографтары шекараны карталарында басты түйінге, яғни шатыр шыңына жылжытып, Нарынқол жотасын Жеңіс массивімен байланыстыратын қысқа меридионалды жотамен өткізді.
Семенов-Тян-Шанскийден жарты ғасырға жуық уақыт өткен соң, 1902-03 және 1907-08 жылдары көрнекті Герман географы және альпинисті Готфрид Мерцбахердің екі экспедициясы Хан-Тәңірі шыңының “ең биік” нүктесі бар Тәңірі – тағ жотасының нақты картасын жасауға көмектесті. 1892 жылы ғалым Жетісуға алғаш рет келіп, аспан иесінің көзіне қарап, аты аңызға айналған шыңды бағындырғысы келді, оның үстіне, профессор үшін шыңға шығудың спорттық мақсаты бірінші кезекте тұрған жоқ. Сонымен бірге ол өз Отанында басқа ғалымдар үшін фаунистік, флористикалық және геологиялық материалдар жинады. Мерцбахер Хан Тәңірінің шыңына оның 7200 метр биіктігін анықтауға тырысады, тіпті кейінірек бүкіл әлемге тараған суреттерді де түсіреді. Ең бастысы, неміс географтар мен саяхатшылар ұзақ уақыт қолданған жоталардың сызбасын жасайды. Әрине, оның схемасында кейбір дәлсіздіктер кездеседі, бірақ Мерцбахер кез-келген жағдайда Хан Тәңірінің нақты орнын алғаш ашқан адам деп санайды. Экспедицияларынан кейін Мерцбахер өзінің күнделігіне: “Хан Тәңірі-альпинистік әуестенуге орын емес”деп жазды.
Фото©Shutterstock
Ұлы Отан соғысы басталғанда Хан Тәңірі шыңы КСРО альпинистер тобын үш рет бағындырды. Сонымен, украиндық альпинист М. П. Погребецкий 1931 жылы пирамиданың оңтүстік жағын аралап, қазіргі тарихқа да енген. Бүгінгі күні де бұл бағыт классикалық болып саналады.
1936 жылдан кейін бірден екі команда: құрамында Е.Колокольникова, и. Тютюникова және Л. Кабардина болған қазақстандық және атақты альпинистер – ағайынды Абалаковтар басқарған ресейлік команда Хан-Тәңірді бағындырды.
1943 жылы ПИК ауданында П.Рапасов экспедициясының топографтары жұмыс істеді, олар 1944 жылы “далада” жиналған материалды өңдеп, картаға 7439 метр белгі салды. Олар шыңға жаңа атау берді-әскери топографтардың шыңы, өйткені олар шыңның әлі ешкім бағындырылмағанына сенімді болды. Ал, 1946 жылы Шың Жеңіс шыңы деп аталды. Ежелгі жылнамаларға сәйкес, бұл ұлы Хан Тәңірі.
Жеңіс шыңын бағындырудың қайғылы тарихы Е.Абалаковтың командамен басынан өткерген көптеген сәтсіз әрекеттері мен адам құрбандықтарын қамтиды. 1956 жылы ол шыңға көтеріліп, сол жерде суретке түсті, бұл комсомолдың ХХ жылының шыңы мен Жеңіс шыңы бір нүкте екенін дәлелдеді.
Қазақстандық альпинист Анатолий Букреев, ТМД рекордтар авторы (ол Гималай тауын 21 рет бағындырды), 1990 жылдың жазында, Хан Тәңіріне және 22 тамызда жеңіс шыңына көтерілген жылдам соло-альпинистер. Аңызға айналған” Қар барысы ” Хан Тәңірі, мүмкін, дұрыс орналасқан қабырғалары мен геометриялық пирамида симметриясының арқасында әлемдегі ең әдемі шың деп мәлімдеді.
Басқа қазақстандық альпинист Денис Урубко үшін ТМД-да әлемнің 14 сегіз мыңдығын бағындырған алғашқы Хан-Тәңірі Гималай тауларының алдындағы он еседен астам бағындырған үй, “жаттығу” жеті мыңыншы болды. Урубко хан-Тәңірге жылдам жүгіру бойынша: базалық лагерьден шыңға дейін 7 сағат 40 минут ішінде рекордтың авторы болды. Бұл рекорд 2000 жылы орнатылды және әлі күнге дейін еңсерілген жоқ.
Бірегей траверс 1990 жылдың жазында Валерий Хрищатыйдың басшылығымен осы шыңға шықты. Айта кетейік, Жеңіс шыңы – Хан Тәңірі шыңы траверстің болашақ қатысушылары жерсіндіру мақсатында шыңда түнеді, мұндай жағдайлар күрделі шыңдарда өте сирек кездеседі. Ал жоғарыда аталған Денис Урубко мұны жалғыз өзі жасады-2011 жылғы 1 тамызда альпинист Хан-Тәңірі шыңының басында түнеу жоспарын өткізді.
Эверестті бағындырған алғашқы қазақ Қазбек Валиев 1986 жылы Оңтүстік қабырға мен мәрмәр қабырғаның бойымен Хан Тәңірі шыңына көтерілді. Содан кейін шыңның биіктігі тағы 6995 метр деп саналды, қар жамылғысы жоқ. Бұл Өрлеу 1974 жылдан 1990 жылға дейін альпинист жасаған КСРО-ның барлық жеті мыңыншы тұрғындарының 21-інің бірі болды.
Фото©Shutterstock
Хан-Тәңірі шыңын бағындыру-бүкіл әлем бойынша көптеген альпинистердің арманы мен мақсаты, мұнда оннан астам маршруттар салынған, олармен өрмелеу кем дегенде 14 күнді алады. Шыңның астында Қазбек Валиевтің өзі құрған және маусым ішінде 2000 альпинист пен тау туристерін қабылдайтын “Хан Тәңірі” халықаралық альпинистік лагері (МАЛ) орналасқан. Облыс билігі мен ЦСКА альпинистік клубының қамқорлығымен МАЛ базасында жыл сайын халықаралық спорт фестивальдері өткізіледі.
