Дәстүр-қоғамдық қатынастардың маңызды реттеушілерінің бірі. Олар адамдардың менталитетін, мінез-құлқын анықтайды, тарихи тамырлармен байланысты қамтамасыз етеді. Ана тілі маңызды біріктіруші рөл атқарады.
Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан бері бүкіл әлемдегі қазіргі қазақтар ұлттық жаңғыру сезімін бастан кешуде, бұл қазіргі заманғы шындыққа бейімделген ұлттық дәстүрлерге де әсер етеді. Алайда, бұрын қалдыру керек әдет-ғұрыптар бар.
Олардың арасында ортағасырлық “қыз алып қашу” дәстүрі – қалыңдықты ұрлау. Өкінішке орай, күштеп үйлену тәжірибесі қазіргі Қазақстанда да орын алады. Бұл үйлену салтының сақталуынан басқа, оны кейбір қазақтар әйелдердің құқықтарын қорғаудың қазіргі халықаралық тәжірибесіне қайшы келетін құнды және қасиетті нәрсе ретінде ұсынады. Оның үстіне, адам ұрлау қылмыстық жазаланатын іс-әрекет түрі ретінде әлемнің көптеген елдерінің қылмыстық заңнамасында көзделген.
Біздің көзқарасымыз бойынша, тарихта атап өтуге тұрарлық, Қазіргі әлемдегі қазақтардың зайырлы идеяларына сәйкес келмейтін тағы бір әдет-ғұрып өзекті емес. Сөз про әдет-ғұрып төлеуден бас тартты үшін қалыңдықтың өзінің нағыз ежелгі көрініс. Бұл әдет қазір қатты өзгерді,көптеген аймақтарда ол өзгерді, сондықтан қалыңдықтың туыстарына сыйлықтар сияқты.
Қазақтарда өмірдің барлық жағдайларына қатысты әдет – ғұрыптар бар: қонақтар мен туыстарын қарсы алу және шығарып салу, жерлеу, мұқтаж адамдарға көмек көрсету және т.б. ерекше есте қаларлық дәстүрлер: “жылу” – жазатайым оқиғадан кейін мұқтаж адамдарға көмек; “ерулік” – жаңа көршілерді емделуге шақыру; “тоқым қағар” – көпке немесе алысқа кететін адамдарды салтанатты шығарып салу және басқа да дәстүрлер болып саналады.
Дәстүрлер-бұл адамдарды шығу тегі мен өткенімен байланыстыратын идеялар мен объектілердің жиынтығы. Жоғарыда айтылғандай, дәстүрлер өзгеріссіз қала алмайды, олар объективті себептерге байланысты өзгерістерге ұшырайды. Олардың кейбіреулері жоғалып, ұмытып кетеді, бірақ уақыт өте келе олар қайтадан өмірге оралуы мүмкін.
Дәстүрлер мәдениетте негізінен екі жолмен пайда болады. Бұл дәстүрлерді кім бастайтынына байланысты. Бірінші әдіс “төменнен” дәстүрдің пайда болуын, адамдарда, ол өздігінен және өздігінен пайда болған кезде болжайды. Әңгіме көбінесе салт-дәстүрлері туралы құрумен байланысты отбасы, тұрмыс, тойланатын айтулы оқиға. Бұл процеске, әдетте, қоғамның белгілі бір бөлігі қатысады. Болашақта адамдардың жеке әрекеттері әлеуметтік құбылысқа айналады. Екінші әдіс дәстүр күш құрылымдарын таңдау және қалау арқылы анықталған кезде “жоғарыдан” бастауды қамтиды.
Дәстүрлердің өзгеруі туралы айтатын болсақ, бұл өзгерістер сандық және сапалық болуы мүмкін. Кейбір жағдайларда дәстүр бүкіл халықты қамтуы мүмкін, кейде тіпті елден шығып, жаһандық деңгейге жетеді. Мысалы, мұндай жаһандық дәстүрлерге “Наурыз мейрамын” тойлауды жатқызуға болады, бұл мерекеге бүкіл әлем қазақтары қосылады.
Дәстүрлердің сапалық өзгерістері олардың мазмұндық бөлігіне қатысты. Бұл кейбір идеялар, құндылықтар мен символдар басқалармен алмастырылған кезде пайда болады. Сонымен қатар, кейбір дәстүрлер өзгертілуі және қалдырылуы мүмкін, ал басқалары толығымен алынып тасталуы мүмкін. Қазіргі әлемде мұндай дәстүрлердің арасында, мысалы, елдерде заңмен белгіленген мемлекеттік мерекелерді атап өтуге болады. Мысалы, 16 желтоқсан-бүкіл әлемдегі қазақтар отандастарын құттықтайтын Қазақстанның Тәуелсіздік күні. Осындай мерекелер бүгінде барлық ТМД елдерінде бар. Бұл дәстүр жыл сайын 7 қарашада атап өтілетін кеңес заманындағы дәстүрлі мерекені алмастырды.
Негізінен дәстүрлердің өзгеру себептері психологиялық принциптермен байланысты. Бұл адамның ақыл – ойының өзіндік қасиеті-өзгеруге деген құштарлық, жаңашылдық пен өзіндік ерекшелік. Адам үнемі жаңашылдық пен шығармашылыққа ұмтылады. Уақыт өте келе кез-келген дәстүр адам тарапынан күмән тудырады және қайта қаралады. Тарихта әртүрлі жаңалықтар бар, олар адамның белгілі бір оқиғалар туралы хабардарлығын түбегейлі өзгертеді. Сонымен қатар, дәстүрлер бір-бірімен барлық әртүрлілікте кездесетіндіктен өзгеруі мүмкін.
Мысал ретінде 1 наурыз “Алғыс айту күні” – Алғыс айту күнін атап өту дәстүрін атауға болады. Мереке 2016 жылы басталған болатын: “жыл сайын 1 наурыз – Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылған күнін барлық этностардың бір-біріне және мейірімділік танытқан және осы адамдарды туған-туысқандары ретінде қабылдаған қазақтарға алғыс айту күні ретінде атап өту әділетті болар еді. Бұл күн барлық қазақстандықтардың бір-біріне деген мейірімділігінің, достығы мен махаббатының жарқын мерекесі бола алады”. Алғыс айту күні Саяси қуғын-сүргін және Қазақстандағы халықтарды депортациялау жылдары түрлі этностардың өкілдерін қалай қабылдағанын еске алу әдетке айналған (бұл мерекенің жаңа жылдық мерекелер маусымын ашатын американдық Алғыс айту күнімен еш қатысы жоқ).
Бүгінгі таңда қоғамның ұлттық дәстүрлерге деген қызығушылығын қолдау және көтермелеу қажет. Әрине, біз ешқашан ата-бабаларымыз сияқты өмір сүрмейміз. Бұл тіпті ғылыми-техникалық прогресс тұрғысынан да түсінікті. Дегенмен, қазіргі уақытта қазақтың ұлттық музыкасы, биі мен қолөнерін қоса алғанда, барлық этникалық топқа деген қызығушылық артты. Жаһандану қысымынан шаршаған көптеген адамдар тірі тарихпен байланысу мүмкіндігін іздейді. Көптеген интерактивті мұражайлар ашылады, ашық фестивальдер, концерттер мен жәрмеңкелер өтеді.
Бүкіл әлемде қазақ халқының мәдени дәстүрлерін тану лайықты және қызықты болды. Мысалы, түрлі елдердегі қазақ жастарының “Боз жорға”биін топтық орындау феномені пайда болды. Қазақтың музыкалық мәдениетінің ең үлкен аспаптарының бірі және басты символы, сөзсіз, домбыра болып табылады, онсыз халық өмірінде бірде-бір оқиға болған жоқ. Бұл көшпенділер кезінде болған және бүгінгі күнге дейін сақталған. Бұл екі ішекті аспап әр түрлі кәсіптердегі, діндердегі және ұлттардағы адамдарды біріктіреді. Оның дыбыстары сөздерден гөрі терең ойларды айтуға және жеткізуге қабілетті. Домбыра-Қазақстанның жеті ұлттық қазынасының бірі.
Бүгін әлемнің түрлі елдерінен келген қазақ жастары да домбырашылардың қазақ музыкалық туындыларын топпен орындау феноменін қолдады. Мысалы, Қытайда 2010 жылдың 30 мамырында он мыңнан астам домбырашы қазақтың “Кеңес” күйін орындады, ал домбыра – қазақтың Ішекті аспабы – Гиннестің рекордтар кітабына енді.
Рекорд орнатуға дайындық екі жыл болды. Ерекше оқиға қазақтардың басым бөлігі қоныстанған ШҰАА ШҰАА ауданында болды. Оларға қазақтың халық аспабы домбыраны Гиннестің рекордтар кітабына енгізу идеясы келді. Рас, алдымен мұны қалай жасау керек деп ойладым, бірақ соңында олар домбыраның таңғажайып дыбысының сапасымен ғана емес, сонымен бірге жаппай орындау күшімен де қабылдауға шешім қабылдады. Кәсіпорынды іске асыру үшін домбыраны меңгерген кемінде он мың адам қажет болды. Ауданның барлық ауылдары бойынша толық СУАР рекорды орнатуға қатысуға өтініш білдірді. Айта кетейік, бұл ауданда 93 мың адам тұрады, оның 73 пайызын қазақтар құрайды.
Аудандық мәдениет үйінің директоры Гүлистан Хамитқызы: “домбыраны меңгерген көптеген адамдарды жинау өте қиын екенін біз жақсы түсіндік. Сондықтан екі жыл бойы домбырашыларды дайындау бойынша кезең-кезеңмен жұмыс жүргізілді”. Жергілікті арналар бойынша бес минуттық “домбыраны үйренеміз”бағдарламасы іске қосылды. Процеске қарапайым қала тұрғындары, малшылар, диқандар қосылды. Аспапта ойнауды үйрету үшін мектептерде арнайы сабақ берілді. Нәтижесінде оқушылар арасынан 160 домбырашы таңдап алынып, ауданның үздік виртуоздары Қазақтың “Кеңес” күйін үйрете бастады.
Музыкалық шығарма кездейсоқ таңдалмады. Г.Хамитқызы: “біз Гиннестің рекордтар кітабы өкілдерінің алдында қандай шығарма орындау керектігін ұзақ ойладық. Таңдау “Кеңес” деп аударылатын Қазақтың “Кеңес”күйіне түсті. Күй тарихы өте қызықты. Қазақтар ежелден қоғамдық мәселелерді ақсақалдар кеңесі арқылы шешкен. Оларға кейде қазақ күйші-импровизаторлары да қатысты. Бұл күй дәл сол сәтте пайда болды деп ойлау керек”. 160 домбырашы өз кезегінде өз оқушыларын дайындауы керек еді. Нәтижесінде рекорд орнатуға он мыңнан астам адам қатысты, олардың ішінде жиырма ұлт өкілдері болды.
Қытай қазақтарының екі жылдық жұмысы өз жемісін берді. Бұрын қолында домбыра ұстамаған адамдарда бұл аспапқа деген қызығушылық пайда болды. Іс-шара Қытай қазақтарына өздерінің ұлттық тамырларын еске түсіруге мүмкіндік берді, оларға бір-бірімен жақынырақ танысуға көмектесті. Ұрпақтан ұрпаққа берілетін ұлттық дәстүрлер – мәдени мұраның элементі және адамгершілікті қалыптастырудың іргетасы. Қазақ халқы ата-бабаларынан қалған салт-дәстүрлерді қастерлейді. Айта кету керек, осы жылдар ішінде қазақ халқы осы салада соншалықты көлемді жүк жинады, сондықтан қазақтарға тән барлық ұлттық қазақ дәстүрлерін қамту мүмкін емес. Жоғарыда аталған қазақтардың ұлттық ерекшеліктерінің пайда болуының негізі ұлттық дәстүрлер – қоғамдық қатынастардың жалпыланған нормалары мен принциптері болды.
Бүкіл әлемдегі қазақтардың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары трансформациядан өтті. Өзгеріссіз қалған әдет-ғұрыптар бар, мысалы: “сүйінші”, “ерулік”, “қонаққаде”, “байғазы” және басқалар. Сонымен қатар, бүгінгі күні дәл қайталай алмайтын дәстүрлер бар. Мысалы:” ат міңгізіп шапан жабу ” – ауылға келген қымбатты қонақ – ақын, батырға деген жоғары құрмет, сіңірген еңбегі үшін ол жергілікті тұрғындардан жылқы мен түйе жүнінен ситцевой астары бар қымбат шапан алады; “бес жақсы” – ерекше құрметті қонаққа сыйлық, ол бір мезгілде бес бағалы заттан тұрады: түйе – “қара нар”, жылқы- “жүйрік ат”, қымбат кілем – “қалың кілем”, Алмас қылыш – “алмас қылыш”, шубы сабы – “бұлғын ішік”.
Қазіргі заманның әртүрлі елдердің қазақтары сақтайтын қазақтың ұлттық дәстүрлеріне әсері туралы мәселені зерттеу келесі қорытынды жасауға мүмкіндік береді:
1) дәстүрлер туралы айтқанда, дәстүрлердің өзі де, басқа да “дәстүрлі” компоненттер: әдет-ғұрыптар, рәсімдер, нормалар мен ережелер, мінез-құлық әдеттері, талғамдар, көзқарастар, іс-әрекет бейнелері, белгілі бір адамдардың санасын көрсететін және адамдарды олардың этникалық құрамына қарай анықтауға мүмкіндік беретін дағдылар мен дағдылар;
2) дәстүр ұғымы осы тұжырымдамаға қол жеткізуге болатын барлық нәрсенің негізгі сапалық айырмашылығын көрсетеді: идеяны белгілі бір адам жасамаған және жеке шығармашылық қиялдың өнімі болмағандықтан, ол басқалардан алынады және әлеуметтік қайталануға байланысты әдет ретінде қабылданады;
3) мәдени дәстүрлер әлеуметтік шындықпен тығыз байланысты және уақыт өте келе өзгермейді; олар біртіндеп өзгереді, өйткені ғылым мен техниканың дамуына байланысты адамдардың экономикалық өмір сүру жағдайлары өзгереді, көші-қон құбылыстары нәтижесінде әлеуметтік орта өзгереді;
4) әр түрлі елдердегі қазақтардың мәдени әдет-ғұрыптары әртүрлі болуы мүмкін: кейбір қазақтар үшін норма, басқа қазақтар үшін қолайсыз болуы мүмкін;
5) қазақтардың ұлттық дәстүрлерді сақтауындағы айырмашылыққа урбандалу дәрежесі де әсер етеді;
6) мәдени дәстүрлер дәл осылай пайда болмайды, олар қажеттілік туындаған кезде пайда болады, олар адамның санасымен және адамдардың объективті қажеттіліктерімен қатар өзгеріп, жоғалып, жаңа жолмен қайта туылуы мүмкін;
7) әрбір қазақтың ұлттық дәстүрінің өзіндік философиялық мәні бар;
8) қазіргі өмірдің саяси, экономикалық, технологиялық жағдайлары кейде тарихи қалыптасқан қазақтың ұлттық дәстүрлерін жаңаша түсіндіруге мүмкіндік береді;
9) жалпы қолжетімді арнайы сайтты (немесе өзге де электрондық дереккөзді) құру және оның жұмысын қамтамасыз ету қажет болатын уақыт жетті, онда адамдар қазақ дәстүрлерінің бастапқы бейнелерін оқи және жаңғырта алатындай, қазақтың ұлттық дәстүрлері, әдет-ғұрыптары, мерекелері сипатталған тарихи сауатты ақпарат орналастырылуы тиіс.
Осылайша, қазақтың ұлттық мәдени дәстүрлері-қазіргі қазақтарға неғұрлым тиімді өмір сүру үшін қажет және аз қателіктер жіберуге мүмкіндік беретін ата-бабалардың жинақталған тәжірибесінің сабақтастығы. Қазақ әдет-ғұрыптары қоғамдық қатынастар мен қазақтардың рухани қасиеттерінің моделін сақтау және беру арқылы дәуірлердің көрінбейтін байланысын қолдайды. Алайда, қазақтың ұлттық дәстүрлері өмірдің қазіргі заманғы технологияларының қысымымен өзгеруде және бұл объективті шындық.
Информация взята с сайта EL.KZ
Автор – Дина Ораз
