Алматы ескерткіштеріне жасаған сапарымызды халық арасында “Ана тілі”деген атпен танымал жерде жалғастырамыз.
Бұл Абай даңғылы мен Байзақов көшесінің қиылысы. Абай даңғылы бұл жерде жылан тіліне ұқсап, екі еселенеді, ол үшін бұл жер осындай қызықты атау алды. Жақын жерде Мұхтар Әуезов атындағы театр орналасқан.
Қызықты факт. Оның гүлзарында 1967 жылы драматург Мұхтар Әуезовтің бюсті орнатылған. Мүсінші Төлеген Досмағамбетов. Мұхтар Әуезовтің екі томдық “Абай жолы” романы “әлем әдебиеті кітапханасына”енді. Оның әңгімесі бойынша ” қатал “фильмі КСРО-дан”Оскар” сыйлығына ұсынылды.
Фото ©Алихан Сариев
Мұхтар Әуезов “Еңлік-Кебек” пьесасының, “Қара-ешкі”, “Бәйбіше-тоқал”драмаларының авторы. Оған 20-дан астам пьеса тиесілі, оның ішінде : “Айман-Шолпан” (1934), “Абай” (1940 қойылым, л.с. Соболевпен бірге), “Қаракөз” (1926), “Қара қыпшақ Қобыланды” (1943-1944), “Зарница” (1934), “шекарада” (1937), “сынақ сағатында” (1942), “Абай әндері” (1942) кинофильмдерінің сценарийі. 1945) және басқалар.
Жақын жерде Абылай ханның бюстін табуға болады. Ол қазақ ханының есімімен аталған Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінің аумағында орналасқан. Тарихи тұлғаның тағы бір ескерткіші Алматы-2 вокзалында орналасқан.
Әрі қарай Абай даңғылымен Манас көшесіне қарай серуендеуге кеңес береміз. Мұнда 2017 жылы орыс композиторы Петр Чайковскийге ескерткіш ашылды. Бюст Чайковский атындағы музыкалық колледждің ауласындағы тұғырда орналасқан. Мүсінші Еркін Мақұлбаев-Орал Таңсықбаев атындағы Алматы сәндік-қолданбалы өнер колледжінің оқытушысы.
Петр Чайковскийді әлемдегі ең ұлы композиторлардың бірі, романтизмнің жарқын өкілі, көрнекті лирик және музыкадағы драматург-психолог деп атайды. Ол 10 опера, үш балет, жеті симфония, 104 романс және басқа да шығармаларды қалдырды.
Ал енді біз Абай даңғылынан өтуіміз керек. Манас пен Байзақов арасындағы аулаларда Орал Таңсықбаев атындағы Алматы сәндік-қолданбалы өнер колледжі орналасқан. 2012 жылы оның аумағында Орал Таңсықбаевтың бюсті орнатылды, оның авторы еркін Мақұлбаев. Орал Таңсықбаев-өзбек кескіндемесінің негізін қалаушылардың бірі, қазақ, орыс, өзбек текті суретшісі. Өмірінің көп бөлігін Өзбекстанда өткізді, жүздеген жұмыстарын қалдырды, Мәскеу мен АҚШ-та қойылды. Ол қайтыс болғаннан кейін Ташкентте тұрған үйде мұражай ашылды.
Одан әрі Абай бойымен Байзақов жағына қарай бет алдық. Мұнда 2001 жылы Қазақ мемлекеттік заң академиясының бұрынғы ғимаратында “Фемида алаңы” ашылды. Ескерткіш ел тәуелсіздігінің 10 жылдығына орай ашылды. Жобаның авторлары-мүсінші Мұрат Мансұров, сәулетші Олег Балықбаев және дизайнер в.Менченко.
Алаңда сіз аздап демалып, қаласаңыз, өмірдің әділдігі мен әділеттіліктің өзгеруі туралы ойлана аласыз.
Көршілес цирк пен “Алматы қиял әлемі” саябағы бар, егер сіз балалармен бірге болсаңыз, оларға баруға болады. Әсіресе жазда, атракциондар іске қосылған кезде. Ал сәл жоғары Мүсірепов пен Сәтпаев көшелерінің қиылысында Әбілхан Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер мұражайы орналасқан. Қазақ бейнелеу өнерінің негізін қалаушының құрметіне ескерткіш 2004 жылы суретшінің жүз жылдығына орай орнатылды. Мүсінші-Нұрлан Далбаев. Қолында палитрасы мен щеткасы бар суретшінің мүсіні қолаға құйылған.
Қастеевтің “колхоздық сүт фермасы”, “биелерді сауу”, “мақтаны Жинау”, “колхоздық той”, “қалыңдықты күштеп алып кету”, “сатып алынған қалыңдық”, “Алтын дән”, “Ақсай карьері”, “Медеу “биік таулы мұз айдыны”, “Түрксіб”, “Талас алқабы” және “Қапшағай даласы”сияқты ең танымал жұмыстарының қатарында. Сондай-ақ Амангелді Иманов, Кенесары Қасымов, Абай, Шоқан Уәлиханов және Жамбыл Жабаевтың портреттерін салған.
Насладившись мұражайын, шығамыз оқу. Сәтбаев және Байтұрсынов көшелерінің қиылысында Сәтбаев университетінің скверінде 1999 жылы Геолог, Қазақстан Ғылым Академиясының тұңғыш Президенті Қаныш Сәтбаевқа ескерткіш орнатылды. Монумент 100 жылдық мерейтойына орай орнатылды. Мүсінші Төлеген Досмағамбетов.
Қаныш Сәтбаев 1930 жылдары Ұлытау-Жезқазған халықаралық кен орнын ашты, табылған кезде ол болжамды қорлары бойынша әлемдегі ең ірі болып саналды. Оның басшылығымен 40-шы жылдары Жезді марганец кендерінің кен орны ашылды, бұл КСРО-ға, Украина мен Грузиядағы аумақтардың жоғалуына қарамастан, құрыш болатты шығаруды жалғастыруға мүмкіндік берді. 1935 жылы Қаныш Сәтпаев қазақ даласына жорық жасау кезінде 1391 жылы Тамерлан қалдырған жазуы бар тасты тауып алады. Ол сонымен қатар қазақ тіліндегі алгебра бойынша бірінші мектеп оқулығының авторы, Шафик Шокин, Әлкей Марғұлан, Евней Букетов сияқты бірқатар ғылыми кадрлардың тәрбиешісі. Оған 640-тан астам ғылыми жұмыс тиесілі, Ол сондай-ақ Қазақ КСР Ғылым Академиясын КСРО-дағы ең ірі республикалық академиялардың біріне айналдырған, Геология ғылымдары институтын елдегі ең ірі геологиялық бейіндегі ұйымдардың біріне айналдырған ғылымның ірі ұйымдастырушысы болып табылады.
Ал Сәтбаев университетінен бір автобус аялдамасы қашықтықта Байзақов көшесі, Бұқар Жырау желекжолынан жоғары, Күләш Байсейітова атындағы музыка мектебінің жанындағы саябақта опера әншісі Күләш Байсейітованың ескерткіші орналасқан. Ол 2011 жылы әншінің 100 жылдығы қарсаңында орнатылды. Мүсінші-Тілеуберді Бинашев.
Күләш Байсейітова 24 жасында КСРО Халық әртісі атағын алды, оның есімі бүкіл елге және шетелге танымал болды. Ол қазақ әйелдерінің шынайы, шынайы бейнелерін жасай алды, сонымен қатар Чайковский, Пуччини, Рубинштейн классикалық операларынан құралған партияны қазақ сахнасында алғашқылардың бірі болып орындады. Күләш Байсейітованың музыкалық таланты “Айман – Шолпан” музыкалық комедиясында, Шұға (“Шұға” музыкалық драмасы) бейнесінде, “Қыз Жібек”Жібек партиясында Айман бейнесін жасауда айқын көрінді. Оның опера өнерінің аспанында пайда болуы жарқын жұлдыздың жарқырауы деп аталды.
Тимирязев көшесіне жоғары көтеріліп, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің жанындағы скверде серуендеуге болады. Университеттің басты әкімшілік ғимаратының алдында Әбу Насыр Әл-Фарабидің ескерткіші тұр. Мүсінші-Ескен Сергебаев. Бастапқыда мүсіншінің өзі философқа ескерткіш Абай ескерткішінің жанында Әл-Фараби және Достық даңғылдарының қиылысында орнатылады деп жоспарлаған. Алайда, бұл идея іске асырылмады. Нәтижесінде ескерткішті орнатуды университетті қолдайтын жеке ұйымдар қаржыландырды.
Әл-Фараби-ортағасырлық шығыс философиясының ірі өкілдерінің бірі, Аристотель (демек, оның екінші ұстаз деген құрметті лақап аты) мен Платонның шығармаларына түсініктеме авторы. Оған Отырар кітапханасының құрылуы жатады. Философ Әл-Фарабидің еңбектері Ибн Сина, Ибн Рушдқа, сондай-ақ ортағасырлық Батыс Еуропаның философиясы мен ғылымына әсер етті. Ол қазіргі Түркістан облысының аумағында дүниеге келген. Ол өмірінің соңғы бөлігін 941 жылы Сирияның Дамаск қаласында өткізді.
2011 жылы университет аумағында көрнекті ғалым, ғылым және білім беруді ұйымдастырушы, академик Өмірбек Жолдасбековке ескерткіш ашылды. Ашылу ғалымның 80 жылдығына орайластырылды. Ол Қазақстандағы роботтар механикасы, механизмдер мен машиналар теориясы мектебінің негізін қалаушы. Ұзақ жылдар бойы еліміздің алғашқы университетін басқарды. Мүсінші-Қадырхан Кәкімов.
Әрі қарай, әрине, Әл-Фараби даңғылымен жүреміз. Гагарин даңғылымен қиылысында “Қазақфильм” студиясы орналасқан. Мұнда қазақстандық кино қайраткерлерінің есімдері жазылған Жұлдыздар орнатылған Даңқ аллеясында серуендеуге болады. Мұнда қазақтың ұлы режиссері Шәкен Аймановтың мәрмәр бюсті орнатылған. Шәкен Аймановтың тағы бір ескерткіші 2019 жылы “Алматы” қонақ үйінің жанында орнатылды, онда 1968 жылы “Тақиялы періште”музыкалық фильмінің түсірілімі өтті.
Маршруттың осы бөлігінде бізге автомобиль қажет болуы мүмкін, өйткені қалған ескерткіштер бір-бірінен өте алыс орналасқан. Жолдың одан әрі бағытын таңдау қажет болады. Гагарин даңғылымен қоғамдық көлікпен жүру оңайырақ болады.
Бірінші аялдама-бұл достықтың ерекше тарихын еске түсіретін орын. Байқадамов көшесінің қиылысында қазақ композиторы Бақытжан Байқадамовтың ескерткіші орналасқан. Ол “Майра” (1952) музыкалық драмасының, “Светлая юность” (1952) симфониялық поэмаларының, “Колхозный праздник” (1953) симфониялық поэмаларының, хорға арналған сюиталардың: “жайлауда”, “Бейбітшілік үшін” және басқалардың; вокалдық композициялардың, хорға арналған ірі поэмалардың – “Қыз Арманы”, “Айтыс”, “еңбек жемісі”авторы.
Ол Қазақстандағы хор әнінің жанрының дамуына үлкен үлес қосты.
Ал көрші көше қытай композиторы Си Синхайдың есімімен аталған. Ол 1905 жылы Қытайдың Аомэн қаласында дүниеге келген. Парижде оқып, 1935 жылы Қытайға анти-жапон қозғалысына қатысу үшін оралды. 1939 жылы Қытай Компартиясына кірді. Келесі жылы ол КСРО-ға бірлескен музыкалық фильм түсіру үшін жіберілді. Бірақ жоспарларға соғыс кедергі болды, сондықтан Си Синхай 1943 жылы Қытайға оралуға сәтсіз әрекеттен кейін Алматыға келді, онда кәсіпорындар, соның ішінде Мосфильм эвакуацияланды.
Мұнда ол Бақытжан Байқадамовпен достасып, онымен соңғы тілім нан бөлісті. Алматыда екі жарым жыл өмір сүрген кезінде ол бірінші “ұлт азаттық” симфониясын, екінші “қасиетті соғыс” симфониясын, “Қытай рапсодиясы”, “Амангелді” және басқа да симфониялық шығармаларды жазды. Сонымен қатар, ол Қытай-Қазақстан достығының елшісі бола отырып, көптеген қазақ халық әндерін жинап, қайта өңдеді. Си Синхай мен Бақытжан Байқадамовтың достығы туралы “Композитор”фильмі түсірілді.
Бұл атауды 1998 жылы алған Си Синхай көшесінде 1999 жылы композиторға ескерткіш орнатылды. Си Синхайдың қытай, қазақ және орыс тілдеріндегі қысқаша өмірбаяны, сондай-ақ “Амангелді”симфониялық поэмасының алғашқы ноталық жолы обелискке нақышталған. Бұл жер ҚХР туристері арасында қажылық үшін танымал.
Жандосов және Гагарин көшелерінің қиылысына дейін төмен түсеміз. Мұнда 1969 жылы революционер Ораз Жандосовқа ескерткіш орнатылды. Мүсінші-Николай Журавлев. Ораз Жандосов халықтық білім беру және ұлттық қазақ мәдениеті саласындағы жасампаз процестердің мазмұны мен динамикасына елеулі әсер еткен кеңестік Қазақстанның ұлттық құрылысының негізін қалаушылардың бірі болып саналады. Жетісу өлкесіндегі революциялық оқиғалардың белсенді қатысушысы болды. Кейін Қазақстандағы алғашқы жоғары оқу орындарын ұйымдастырып, аштыққа ұшыраған халыққа көмек көрсетті, Ауыл шаруашылығын дамытумен айналысты.
Маршруттың осы бөлігінде біз сізге әлі де серуендеуге кеңес береміз. Сәл төменірек, Абай даңғылына жетпей, сол жақтағы орындықта бірінші ғарышкер Юрий Гагаринге ескерткіш орнатылған. Композиция әзіл түрінде жасалған және 2018 жылы орнатылған. Жоба авторлары Жүргенов атындағы Қазақ Өнер академиясының студенттері Азамат Қабыл мен Ақылбек Шәкен.
Біз Шевченкоға төмен түсеміз. Махатма Ганди атындағы саябақ бар. Үнді саясаткеріне ескерткіш Жароков көшесіне жақын шығыс бөлігінде орнатылды. Ол 2003 жылы салынған. Ашылу салтанатына Гандидің немересі Сумитра Кулкарни қатысты. Сыртқы көрінісі-Индира Ганди алаңында 1988 жылы 8 шілдеде ашылған Мәскеу Махатма Ганди ескерткішінің көшірмесі.
Біздің маршруттың соңғы және ең үлкен нүктесі қалды. Бұл Владимир Ленин, Михаил Фрунзе, Максим Горький, Михаил Калинин, Октябрь революциясының балуандары, Павел Виноградов және Дмитрий Фурманов ескерткіштері үшін соңғы пана болып табылатын Абай және Алтынсарин даңғылдарының қиылысындағы “Сары-Арқа” кинотеатрының артындағы гүлзар. Олардың барлығы бір кездері Алматы көшелеріне көтерілген.
Кеңес басшысы Владимир Ленинге ескерткіш орталықта көтеріледі. Лениннің бір қолы алға, екіншісі шапанды ұстайды. Оның беті шоғырланған, қасы жылжытылған. Фурманов пен Фрунзе Лениннің оң жағында қарапайым орналасқан. Қазан төңкерісінің балуандарына ескерткіш тұр. Лениннің сол қолында-большевик-революционер Павел Виноградов. Көптеген жылдар бойы Орталық мәдениет және демалыс саябағында тұрған жазушы Максим Горький де осында. Бұл ескерткіштер әсіресе кешке қызықты көрінеді.
Алматы әкімдігінің мәліметі бойынша, Ленинге ескерткіш 1957 жылы Үкімет үйінің жанындағы скверде (қазіргі Астана алаңы) орнатылған. 2007 жылы “Сары-Арқа”кинотеатрына көшірілді. Мүсінші-Евгений Вучетич, сәулетші-Иван Белоцерковский.
Жетісуда кеңес өкіметін орнату үшін күрескендерге ескерткіш 1967 жылы Райымбек батыр даңғылы мен Пушкин көшесінің қиылысында орнатылды. “Сары-Арқа” кинотеатры үшін тұғыр 2012 жылы ауыстырылды.
Михаил Фрунзеге ескерткіш 1967 жылы Қабанбай батыр (бұрынғы Калинин көшесі) көшесіндегі гүлзарда, Наурызбай батыр (бұрынғы Дзержинский көшесі) көшесінің бұрышында орнатылды. 2007 жылдың ақпан айында “Сары-Арқа”кинотеатрының артындағы скверге ауыстырылды.
Павел Виноградов бюсті 1956 жылдан Виноградов (қазіргі Қарасай батыр) көшесі мен Дзержинский (қазіргі Наурызбай батыр) көшесінің қиылысында тұрды. 2012 жылы “Сары-Арқа”кинотеатрына көшірілді. Калинин ескерткіші 1972 жылы Алматы-2 вокзалының алдына орнатылды. 1992 жылы Әуезов ауданының мәдениет және демалыс саябағына көшірілді. 2007 жылы “Сары-Арқа”кинотеатрына көшірілді.
Максим Горькийге ескерткіш 1940 жылы Горький атындағы Орталық мәдениет және демалыс саябағындағы орталық аллеяда орнатылды. 2015 жылы “Сары-Арқа”кинотеатрына көшірілді. Фурманов бюсті 1967 жылы Фурманов көшесі (Қазіргі Назарбаев даңғылы) мен Құрманғазы көшесінің қиылысында орнатылды. 2018 жылы “Сары-Арқа”скверіне ауыстырылды. Бұл ескерткіштер енді мемлекеттің қорғауында емес, бірақ оларға жергілікті тұрғындар қамқорлық жасайды. Болашақта Алматыда бірегей “кеңестік мүсін” паркін құру жоспарлануда.
Біз бұл ескерткіштерге жаяу, қоғамдық көлікпен және көлікпен баруға болатындығын жоғарыда айттық. Бірақ сіз белгіленген маршруттарды ұстанудың қажеті жоқ. Мысалы, Алматы тұрғыны Сұңқар Қарабалин 9 мамыр күні Алматыда Ұлы Жеңіске арналған шеру ұйымдастырылмағандықтан, естелік орындарды велосипедпен өз бетімен айналып өтуге шешім қабылдады.
“Бала кезінде шеруге шыққан ұлымен бірге бұл жолы естелік орындарға барды. Мен үшін біздің медицина институтының (Асфендияров атындағы ҚазҰМУ – ЕСК. ), майданға аттанған университет студенттері мен қызметкерлеріне арналған. Содан кейін біз басқа ескерткіш орындарға бардық. Ұшқыш Луганскінің бюсті, Әлия Молдағұлова мен Мәншүк Мәметованың ескерткіштері мен Бауыржан Момышұлының ескерткіші орналасқан Абылай ханға барып қайтты. Сол кезде 28 гвардияшы-панфиловшылар атындағы саябақ жабылды. Алыстан суретке түсе алдым.
Өкінішке орай, біздің қаламызда Рақымжан Қошқарбаевқа, Қасым Қайсеновке, Талғат Бигелдиновке ескерткіш орнатылмаған. Мүмкін бұл мәселені көтеру керек шығар. Есесіне қонақ үйге орнатылған Шәкен Аймановтың мүсінімен суретке түсе алдым”, – дейді ол.
Алматы тауларында да ескерткіш орындар бар.
“Құмбел Тауында Рақымжан Қошқарбаев пен Григорий Булатовтың ерлігіне арналған ескерткіш тақта орнатылды, олар 1945 жылы 30 Сәуірде Рейхстаг ғимаратына КСРО туын орнатты. Келесі жылға опция ретінде бұл жерге атақты жауынгердің немересі Дәурен Қошқарбаевпен бірге баруға болады”, – деді ол.
Сондай-ақ, өрт сөндіргіште осы жерлерде бір кездері соғысқа дайындалған тау атқыштарының мектебіне арналған тақтайша бар.
Үлкен Алматы шыңында ескерткіш тақта да бар. “2 жылы 1971 ақпанда Қызыл Ту компаниясының жүз спортшысы Кеңес Армиясының 53 жылдығына орай осы шыңға көтерілді”,-делінген хабарламада.
“Қаладан тауға қараған кезде мені Алмарасан шатқалының шыңы баурап алды. Қаладан ол қол жетімсіз болып көрінеді. Бірақ демалыстың арқасында оны достарымен бірге алып келуді сұраған ұлыма мен олармен бірге болдым”, – деп бөлісті ол.
Көптеген ескерткіштер Сункар Карабалинді Race Nation жазғы жүгіру кезінде тексеруге мүмкіндік алды. Әдетте ол табиғатта төтенше жағдайларда өтті, бірақ биыл карантинге байланысты оны қалада өткізді, әр қатысушыға жеке маршрут берілді.
“Мен 17 шақырымды таңдадым. Жүгіру кезінде ол физикалық жаттығулар жасады: тартылу, доңғалақты көтеру, садақ ату және т.б. Оқушылар сарайында басталып, Сайран көліне қарай бет алды. Маршрут арнайы салынбаған, бірақ жолда көптеген ескерткіштер кездесті. Мен жүгіруден де, қаламыздың ескерткіш орындарымен танысудан да ләззат алдым”, – деді Сұңқар Қарабалин.
Оның жыл сайын баратын ескерткіштері бар, мысалы, қуғын-сүргін құрбандарына арналған мемориал. Ол Алматының астында-Бұрындай кентінің кіреберісінде, Қандысай деген жерде орналасқан.
“Жыл сайын дерлік сол жерге барамыз. Бір болжам бойынша, онда біздің аталарымыздың бірі – Ұзақбай Құлымбетов жерленген, ол 1935 жылдан 1937 жылға дейін КазЦИК төрағасы болған, Қазақстан үкіметін басқарған”, – дейді ол.
Информация взята с сайта Tengritravel.kz
